Dziedziczenie spadku – kompleksowy przewodnik
Kiedy dziedziczę spadek, jak część spadku mi się należy, kiedy spadkodawca jest uznany za niegodnego dziedziczenia, co to jest wydziedziczenie oraz co się dzieje, gdy spadkodawca wybaczył – to podstawowe pytania dotyczące dziedziczenia. W tym poście znajdziesz najważniejsze informacje na temat dziedziczenia spadku, przedstawione na podstawie obowiązujących przepisów prawa spadkowego oraz orzeczeń sądowych.
Spis treści
Otwarcie spadku – kiedy dziedziczę spadek?
Kiedy staję się spadkobiercą? W którym momencie nabywam spadek? To bardzo często pojawiające się pytania. Przepisy precyzyjnie regulują tę kwestię – zgodnie z art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, a sam spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Ogólnie rzecz ujmując, spadkobierca wchodzi w ogół praw i obowiązków zmarłego z chwilą jego śmierci.
Trzeba pamiętać, iż spadkobranie następuje z mocy samego prawa. Oznacza to, że:
- Nie zależy od aktywności spadkobiercy ani jego oświadczenia woli.
- Nawet brak świadomości czy wiedzy o tytule powołania do spadku nie wpływa na nabycie spadku.
- Data postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku czy data sporządzenia aktu notarialnego (poświadczenia dziedziczenia) nie zmienia momentu nabycia spadku przez spadkobiercę.
Zgodnie z art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Pojęcie „otwarcia spadku” oznacza, że prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym, należące do spadkodawcy, zmieniają swój charakter i stają się wyodrębnioną masą majątkową podlegającą przepisom prawa spadkowego. Prawa i obowiązki, które nie wygasły z chwilą śmierci, przechodzą na określone podmioty w drodze sankcji generalnej. Stosownie do art. 925 k.c. spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Prawo polskie łączy nabycie praw i obowiązków zmarłego ze zdarzeniem, jakim jest jego śmierć – niezależnie od złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku lub uzyskania orzeczenia przez odpowiedni organ państwowy. Skutek ten występuje nawet wtedy, gdy spadkobierca nie ma świadomości, że nastąpiła śmierć spadkodawcy. Związek nabycia spadku z momentem śmierci został potwierdzony m.in. wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie (I ACa 799/15).
Należy również podkreślić, że ustawowa konstrukcja dziedziczenia zakłada charakter tymczasowy nabycia spadku. Spadkobierca posiada bowiem prawo odrzucić spadek, a wówczas jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1012 i 1020 k.c.).
Dziedziczenie ustawowe – jaka część spadku mi się należy?
Dziedziczenie spadku to następstwo prawne po osobie zmarłej. Powołanie do spadku może odbywać się w drodze testamentu lub jako dziedziczenie ustawowe. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub gdy powołane w testamencie osoby nie chcą, lub nie mogą być spadkobiercą.
Reguły dziedziczenia opisane w ustawie (art. 931–940 k.c.) mogą być traktowane, jako domniemanie woli spadkodawcy. Do kręgu spadkobierców ustawowych należą osoby powiązane ze spadkodawcą więzami rodzinnymi – zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa, dziadkowie oraz ich zstępni – a także osoby powiązane prawnie, takie jak małżonek, przysposobieni czy pasierbowie. W przypadku braku innych spadkobierców ustawowych, do dziedziczenia powołana jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa.
Spadkobiercami ustawowymi w pierwszej kolejności są dzieci zmarłego oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przechodzi na jego dzieci, również w częściach równych. W braku zstępnych, do dziedziczenia powołani są ustawowo małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Gdy brakuje zarówno zstępnych, jak i małżonka, cały spadek przypada rodzicom spadkodawcy w równych częściach.
Dla precyzyjnego ustalenia należnej części spadku konieczna jest dokładna analiza przepisów art. 931–940 k.c.
Niegodność dziedziczenia – definicja i przesłanki
Zasadą jest, że spadkobierca musi być godny dziedziczenia. W przeciwnym wypadku, osoba taka zostaje wyłączona od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Istota niegodności dziedziczenia ma podłoże etyczne i polega na pozbawieniu określonych osób zdolności do dziedziczenia.
Zgodnie z art. 928 k.c., spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego, jeśli:
- Dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
- Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy,
- Podrobił lub przerobił testament,
- Świadomie skorzystał z testamentu sporządzonego przez inną osobę,
- Uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego (określonego orzeczeniem sądowym, ugodą przed sądem lub inną umową),
- Uporczywie uchylał się od obowiązku pieczy nad spadkodawcą, wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, pełnienia funkcji rodzica zastępczego, czy małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy, szacunku i wspierania się.
„Niegodność dziedziczenia występuje w sytuacjach wyjątkowych, kiedy postępowanie spadkobiercy jest tak dalece naganne, że uzasadnia jego odsunięcie od dziedziczenia.” (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach I ACa 139/16)
Ważne: Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Wniosek taki należy złożyć w ciągu roku od dnia, kiedy dowiedział się o przyczynie niegodności, ale nie później niż 3 lata od otwarcia spadku.
Szukasz pomocy adwokata?
Skontaktuj się ze mną
Wydziedziczenie – definicja i przesłanki
Wydziedziczenie to kwestia często mylona z niegodnością dziedziczenia, choć nie są one tożsame. Wydziedziczenie polega na wyłączeniu osoby uprawnionej do zachowku poprzez świadome oświadczenie woli spadkodawcy, dokonane jeszcze za jego życia. W przeciwieństwie do niegodności dziedziczenia, która wynika z ustawowych przesłanek i może być stwierdzona jedynie orzeczeniem sądu, wydziedziczenie jest rezultatem decyzji spadkodawcy.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (czyli dokonać wydziedziczenia) jeżeli:
- Uprawniony do zachowku, wbrew woli spadkodawcy, postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- Dopuścił się względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności,
- Rażąco obraził cześć spadkodawcy,
- Uporczywie nie dopełnia wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przesłanki wydziedziczenia uregulowane są w art. 1008 k.c. Ważne jest, że dla zasadności wydziedziczenia decyduje obiektywne istnienie ściśle przewidzianych przez ustawodawcę przesłanek, a nie tylko wola spadkodawcy. Testament, jako dokument prywatny, stanowi jedynie dowód oświadczenia woli, a nie potwierdzenie faktycznego istnienia przesłanek do wydziedziczenia. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu I ACa 572/14)
Przykłady zachowań mogących skutkować wydziedziczeniem, określonych w art. 1008 pkt 3 k.c., obejmują uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, na przykład:
- Niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego,
- Nieudzielanie opieki,
- Brak pomocy w chorobie.
Ważne jest, aby takie zachowanie miało cechy uporczywości – czyli było długotrwałe lub wielokrotne. Ocena wykonywania obowiązków rodzinnych musi uwzględniać konkretną sytuację życiową spadkodawcy oraz stan psychiczny uprawnionego. (Wyroki Sądu Apelacyjnego w Szczecinie I ACa 887/12 oraz I ACa 41/16)
Wydziedziczenie a przebaczenie
Zgodnie z art. 1010 § 1 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć osoby, której przebaczył. Przebaczenie stanowi negatywną przesłankę pozbawienia prawa do zachowku.
Jaką formę powinno mieć przebaczenie?
W przypadku sporządzenia testamentu zawierającego postanowienie o wydziedziczeniu, przebaczenie może mieć wyłącznie formę odwołania tego testamentu. Przebaczenie w dowolnej formie jest skuteczne tylko na etapie poprzedzającym sporządzenie testamentu – po jego sporządzeniu przebaczenie dorozumiane, na przykład „przebaczenie na łożu śmierci”, nie wystarcza do zmiany skutków wydziedziczenia. Najlepiej, aby przebaczenie przybrało formę szczególną, analogiczną do formy testamentu, w którym zawarto klauzulę wydziedziczenia.
Pytanie, czy „przebaczenie na łożu śmierci” jest wystarczające, pozostaje otwarte – nie można wykluczyć sytuacji, że spadkodawca po wydziedziczeniu przebaczy spadkobiercy, lecz aby przebaczenie skutkowało przywróceniem prawa do zachowku, spadkodawca musi wyrazić swoją wolę dotyczącą rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach I ACa 1181/13)
Podsumowanie
Artykuł przedstawia kompleksowy zakres zagadnień związanych z dziedziczeniem spadku – od momentu otwarcia spadku, przez zasady dziedziczenia ustawowego, po kwestie niegodności dziedziczenia oraz instytucję wydziedziczenia. Kluczowe kwestie to:
- Otwarcie spadku: Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, niezależnie od swojej aktywności czy świadomości.
- Dziedziczenie ustawowe: Hierarchia spadkobierców ustalona jest przepisami art. 931–940 k.c., z uwzględnieniem więzi rodzinnych i prawnych.
- Niegodność dziedziczenia: Umożliwia wyłączenie spadkobiercy, który dopuścił się ciężkich naruszeń, na podstawie art. 928 k.c.
- Wydziedziczenie: Wynika ze świadomej decyzji spadkodawcy wyrażonej w testamencie, zgodnie z przesłankami art. 1008 k.c.
- Przebaczenie: Może podważyć skutki wydziedziczenia, jeśli zostanie dokonane w formie przewidzianej przepisami prawa.
W sytuacjach spornych lub wątpliwościach co do interpretacji przepisów niezbędna jest pomoc doświadczonego adwokata specjalizującego się w prawie spadkowym, który pomoże w prawidłowej analizie sytuacji i zabezpieczeniu interesów stron postępowania spadkowego.
Spodobał Ci się ten artykuł?
Udostępnij!
Dominik Filip
Jestem adwokatem o wielokierunkowym wykształceniu, ukończyłem Wydział Zarządzania oraz Wydział Prawa Uniwersytetu Gdańskiego. Aplikację adwokacką zrealizowałem w Pomorskiej Izbie Adwokackiej w Gdańsku. Dzięki dodatkowemu wykształceniu psychologicznemu mogę pomagać klientom najlepiej jak to możliwe. Od zawsze planowałem zostać adwokatem, a zawód ten dziś wykonuję w szczególności z zamiłowania do obrony ludzkich interesów.
