Zgodnie z zasadą uregulowaną w art. 991 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się udział spadkowy, który przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym. Innymi słowy osoba powołana do całości spadku musi zapłacić spadkobiercom ustawowym tak zwany zachowek. Zasada ta jednak nie ma charakteru absolutnego. W określonych okolicznościach bowiem zobowiązany do zapłaty zachowku, może być z tego obowiązku zwolniony.

 

Oczywiście zobowiązanie do zapłaty zachowku nie istnieje, jeżeli uprawniony został wydziedziczony lub otrzymał darowiznę o wartości odpowiadającej zachowkowi. Dużo mniej oczywista jest możliwość uwolnienia się od tego obowiązku mimo braku wystąpienia powyższych przesłanek. Taka wyjątkowa sytuacja ma miejsce w przypadku, gdy żądanie zachowku lub też jego wysokość są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

 

Roszczenie o zachowek w konkretnym przypadku może być uznane za sprzeczne z art. 5 k.c. Ma to miejsce jednak w wypadkach wyjątkowych, w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w art. 5 k.c. klauzul, a mianowicie zasad współżycia społecznego. Taka sprzeczność z zasadami współżycia zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle zasad lub wartości moralnych, powszechnie, społecznie akceptowanych, żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Rozpatrując ocenę roszczenia o zachowek przez pryzmat naruszenia zasad współżycia społecznego, trzeba mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku, przysługują mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą. Nie bez znaczenia jest też i to, że służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku I ACa 692/13

 

Podsumowując, zasady współżycia społecznego mogą stanowić skuteczną obronę przed obowiązkiem zapłaty zachowku.