Zgodnie z podstawowymi normami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską, a władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom.
Powyższe przedstawia zasadniczy model władzy rodzicielskiej. W życiu jednak pojawia się szereg okoliczności, które burzą ten model. Po pierwsze jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień. Na przykład sąd może ograniczyć władzę rodzicielską jednego z rodziców do współdecydowani o istotnych sprawach małoletnich związanych z wyborem szkoły, zawodu, wyjazdami małoletnich za granicę. Nadto w razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. Ostatecznie sąd może całkowicie pozbawić praw rodzicielskich jednego z rodziców lub nawet obojga.
Pozbawienia praw rodzicielskich oznacza utratę ogółu praw i obowiązków, jakie składają się na władzę rodzicielską, a mianowicie w zakresie pieczy, reprezentacji i zarządu majątkiem małoletniego. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje natomiast ustania innych obowiązków rodziców wobec dziecka, w szczególności obowiązku alimentacji.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy definiuje cztery przesłanki, które mogą stanowić podstawę pozbawienia władzy rodzicielskiej. Ważne jest to, że każda stanowi samoistną podstawę pozbawienia tych praw.
- Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej – oznacza okoliczność, która będzie trwała przez długi czas, na przykład wyjazd rodzica na stałe za granicę, umieszczenie w zakładzie karnym na wieloletnią karę, umieszczenie w zakładzie leczniczym z uwagi na nieuleczalną chorobę;
- Nadużywanie władzy rodzicielskiej – postępowanie rodzica obiektywnie wywierające destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, na przykład stosowanie form przemocy fizycznej, zmuszanie do czynów nierządnych, wychowywanie do przestępczego procederu, bezprawne zatrzymanie u siebie, w szczególności gdy łączy się to z wywiezieniem dziecka wbrew woli drugiego z rodziców na stałe za granicę;
- Rażące zaniedbywanie obowiązków – przykładem może być uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych, brak dbałości w sensie warunków fizycznych lub prowadzący do pogorszenia zachowania i wyników w szkole, porzucenie dziecka, dopuszczenie do przebywania dziecka w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia i życia;
- Utrzymywanie się przyczyn umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, czyli w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej.
Warto przytoczyć orzeczenie Sądu Najwyższego, w świetle którego „nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu oraz uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka stanowią dostateczną przyczynę pozbawienia władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 KRO)”. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 stycznia 2000 r. III CKN 834/99
Na zakończenie należy wskazać, że w razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.
Pamiętać należy również, iż rodzic który ma ograniczoną władzę rodzicielską lub został całkowicie jej pozbawiony ma nieustannie prawo do kontaktu ze swoim dzieckiem. Kwestia prawa do kontaktów z dzieckiem zostanie omówiona w kolejnym wpisie.